Η Μονή Φιλοσόφου, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι χτισμένη σε μια χαράδρα του Λούσιου, στη δυτική πλευρά του φαραγγιού, 11 χλμ. νοτιοδυτικά της Δημητσάνας, μιάμιση ώρα με τα πόδια από τον οικισμό.

Η παλαιά Μονή Φιλοσόφου είναι η πιο ιστορική και παλαιά μονή της Αρκαδίας (10ος αιώνας) και από τα παλαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε το 963 από τον Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο, τον επονομαζόμενο “φιλόσοφο”, γραμματέα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Από την επωνυμία αυτή του ιδρυτού πήρε η Μονή το όνομά της.

Η παλαιά Μονή βρίσκεται μέσα σε άγρια και μεγαλοπρεπή χαράδρα και 200 μέτρα πάνω από την κοίτη του ποταμού Λούσιου, και εκτείνεται σε μία στενή και επιμήκη κοιλότητα μήκους 128 μέτρων σε  κατακόρυφο βράχο της δυτικής όχθης του Γορτύνιου Λούσιου. Αποτελεί θαυμαστό δείγμα βυζαντινής αρχιτεκτονικής του 10ου αιώνα με αξιόλογες τοιχογραφίες. Η μονή σε όλο σχεδόν το μήκος της κοιλότητας ήταν περιτοιχισμένη με ψηλό τείχος που είχε φυλάκιο και στενές θυρίδες – παρατηρητήρια για την προστασία της από τους επιδρομείς. Έχει απλή λιθοδομή και στην εξωτερική της εμφάνιση δημιουργεί την εντύπωση ενός στερεού αρχιτεκτονικού χτίσματος χωρίς ιδιαίτερη χάρη. Στη θέση αυτή σώζονται σήμερα ο βυζαντινός ναός (Καθολικό), πραγματικό αριστούργημα αρχιτεκτονικής. Είναι ναός εγγεγραμμένος τετράστηλος σταυροειδής με οκτάπλευρο τρούλο. Σώζονται ερείπια κελλιών και άλλων κτισμάτων, το εξωτερικό προστατευτικό τείχος – κτισμένο μετά την Άλωση – ερείπια δύο πυργίσκων πάνω από τη μονή στο βράχο, αγωγός νερού που τροφοδοτούσε τη Μονή με νερό από πηγή, και μια στέρνα.

Η μονή είναι γνωστή σαν “Κρυφό Σχολειό”, γιατί σύμφωνα με την παράδοση λειτουργούσε εκεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σχολείο που αργότερα εξελίχθηκε – στη Νέα Μονή – σε σημαντική ιερατική σχολή. Η Μονή γνώρισε μεγάλη άνθηση τον 17ο αι. οπότε και κτίσθηκε η Νέα Μονή, χωρίς όμως να εγκαταλειφθεί η παλαιά.

Η νέα Μονή Φιλοσόφου (φωτογραφία) ιδρύθηκε τον 17ο αιώνα (1691) σε απόσταση τετρακοσίων περίπου μέτρων από την παλαιά Μονή και σε ομαλώτερη θέση. Η παλαιά μονή δεν εγκαταλείφτηκε. Εκτός από τον Καθολικό, κτίσθηκαν και αρκετά κελλιά. Το καθολικό της κτίστηκε το 1661 με πρωτοβουλία των πατέρων της παλαιάς Μονής από Βορειοηπειρώτες μαστόρους, με πρωτομάστορα τον Γιώργο Αρβανίτη. Είναι μικρό και τετράγωνο κομψό οικοδόμημα με οκτάπλευρο τρούλο και τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. Εσωτερικά ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες που ακουμπούν σε κολόνες. Το εσωτερικό της είναι ζωγραφισμένο με τοιχογραφίες, οι οποίες αποτελούν ένα σημαντικό ζωγραφικό σύνολο. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο με εξαιρετική διακόσμηση και φέρει εικόνες κρητικής τεχνοτροπίας που αποδίδονται στο ζωγράφο Βίκτωρα (1663). Ο ναός αγιογραφήθηκε το 1693 με δαπάνη του “Μαυραηδή-πασά Φαρμάκη ” από τη Στεμνίτσα, ο οποίος είχε εξισλαμισθεί, αλλά επανήλθε στο Χριστιανισμό επί Ενετοκρατίας. Απεικόνιση του χορηγού υπάρχει στη δυτική πλευρά του ναού (υπό τη μορφή τυπικού Ανατολίτη με βλοσυρό ύφος, πολυτελές ένδυμα και κομπολόι) δίπλα στην αγία Ελένη. Μεταξύ των αγιογραφιών ξεχωρίζουν οι εξαιρετκής τέχνης βυζαντινές μορφές των αγίων Πέτρου και Παύλου, όπως και μορφές διαφόρων αγίων. Την εξωτερική τοιχοποιία του ναού κοσμούν οδοντοτές ταινίες, εντοιχισμένα ανάγλυφα και πήλινα πιάτα από τη Μ. Ασία. Πάνω από την είσοδο υπάρχει ωραίο καμπαναριό από πωρόλιθο. Στο προαύλιο βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα το κτίριο των κελλιών, το οστεοφυλάκιο και μια βρύση.

Από τα μέσα του 17ου λειτουργούσε στη Νέα Μονή η “Σχολή της Δημητσάνας”, σχολή Γορτυνίων κληρικών, από τις πλέον σημαντικές ιερατικές σχολές στην Τουρκοκρατία. Ανέδειξε πλήθος δασκάλων, ιερέων, ιεροκηρύκων, μοναχών, ανωτέρων κληρικών, καθώς και ηγετικές μορφές της Εκκλησίας. Προσέφερε τέσσερις πατριάρχες Ιεροσολύμων, δύο Οικομενικούς Πατριάρχες, πολλούς ανώτατους εκκλησιαστικούς άνδρες (Γρηγόριος ο Ε΄, Παλαιών Πατρών Γερμανός), συνολικά 80 μητροπολίτες και επτά πατριάρχες. Η Μονή υπήρξε κέντρο πνευματικής αντίστασης στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Το 1764 η σχολή διαλύθηκε και μεταφέρθηκε στη Δημητσάνα που πήρε τη σκυτάλη της πνευματικής της δραστηριότητας. Η Μονή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1834, οπότε και διαλύθηκε με απόφαση της Βαυαρικής Αντιβασιλείας.

Από τη Νεα Μονή σήμερα σώζεται ο ωραίος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ο οποίος διασώζει πολλές αγιογραφίες του 17ου αιώνα.

Στην Παλαιά Μονή Φιλοσόφου ο επισκέπτης έχει πρόσβαση από μονοπάτι που ξεκινάει από τη Νέα Μονή Φιλοσόφου. Το μονοπάτι περνά δίπλα από την Παλαιά Μονή και αφού διασχίσει το γεφύρι στο Λούσιο καταλήγει στη Μονή Προδρόμου.